Trọng tâm của
giáo dục là việc học, chứ không phải là việc dạy hay nội dung chương trình. Vì
thế, mọi hoạt động của giáo dục theo tôi đều phải xoay quanh việc học.
Với việc học, có
ba câu hỏi tối quan trọng cần phải trả lời: “Học cái gì?”, “Học thế nào” và “Học
để làm gì?”. Trong số ba câu hỏi này theo tôi, “Học để làm gì?” là quan trọng
nhất, vì nếu trả lời được câu hỏi này thì hai câu còn lại sẽ tự động có đáp án.
Hệ thống giáo dục
hiện thời đang đặt trọng tâm vào “Học cái gì?”, vì thế sách giáo khoa sẽ chiếm
vị trí là trung tâm. Đó là lý do vì sao những cuộc cải cách giáo dục trong suốt
mấy chục năm qua chỉ loay hoay vào sách giáo khoa. Ngay cả đề án đổi mới căn bản,
toàn diện giáo dục và đào tạo đang được triển khai cũng tập trung vào sách giáo
khoa với lượng kinh phí lớn.
Sách giáo khoa là
chân lý. Ông thầy với cuốn sách giáo khoa trong tay chính là hiện thân của chân
lý. Học sinh sẽ không được nói những điều khác sách, không được phản biện, chất
vấn thầy cô. Việc học sẽ tiến hành theo kiểu đọc - chép, học thuộc, luyện tập
nhuần nhuyễn các dạng bài, theo mẫu hoặc sách tham khảo.
Việc lấy “Học cái
gì?” làm trọng tâm cũng dẫn đến một hệ quả tất yếu là học để thi vì đó là cách
dễ nhất để kiểm tra xem học sinh đã học được cái gì. Mà khi đã học để thi thì bệnh
thành tích cũng là hệ quả hiển nhiên, không cách nào khắc phục được.
“Học cái gì?” và
“Học để thi” cũng là cách tốt nhất để thể hiện quyền uy của người thầy, vì chỉ
cần kiểm tra học sinh xem có thuộc như sách hay không là nắm trọn quyền sinh,
quyền sát trong tay. Đây là cách tiếp cận yêu thích của các nhà quản lý vì dễ
dàng kiểm soát. Chỉ cần nắm chặt sách giáo khoa là kiểm soát được cả hệ thống.
Muốn thoát khỏi
cách tiếp cận này thì hệ thống giáo dục cần phải thay đổi từ “Học cái gì?” sang
“Học thế nào?” và lý tưởng nhất là chuyển hẳn sang “Học để làm gì?”.
Càng lên cao thì
“Học để làm gì?” càng trở nên quan trọng. Với bậc đại học thì “Học để làm gì?”
là câu hỏi chủ chốt mà mỗi sinh viên, và rộng hơn là nhà trường, cần phải trả lời.
Với một cá nhân, muốn việc học có hiệu quả thì phải trả lời bằng được câu hỏi
“Học để làm gì?”. Với một hệ thống giáo dục, muốn cải cách thành công thì câu hỏi
này cũng phải được bàn thảo một cách thấu đáo.
Vậy nên, trong
hơn một năm qua, tôi thường làm các khảo sát bỏ túi xung quanh câu hỏi “Học để
làm gì?” với những bạn học sinh, sinh viên hoặc phụ huynh mà tôi gặp. Câu trả lời
thường rơi vào các nhóm như sau: Học để thi; học vì bố mẹ bảo học; học vì không
biết làm gì khác; học mà không biết học để làm gì; học vì tất cả mọi người đều
như vậy; học như một quán tính, hết cấp 1 thì lên cấp 2, lên cấp 3, rồi vào đại
học.
Khoảng 80% học
sinh trung học cơ sở và phổ thông trung học, khoảng 50% sinh viên trả lời: học
để kiếm tiền hoặc học để sau này có công ăn việc làm. Khoảng 40-50% sinh viên đại
học và khoảng 20-25% học sinh phổ thông trung học nói rằng: học để có thể tự lo
cho cuộc sống của mình, kiếm được công việc phù hợp, sau này đỡ khổ và giúp đỡ
gia đình.
Khoảng 80-90% bậc
phụ huynh trong kỳ thi đại học vừa rồi trả lời: học để mở mang hiểu biết hoặc học
để có địa vị trong xã hội.
Câu trả lời chung
trong các nhóm khác nhau, chiếm tỷ lên khoảng 5-10%, tùy theo nhóm là học để tự
hoàn thiện mình. Với một số người có tuổi, hoặc giáo viên, thì có thêm câu trả
lời: Học để làm người.
Như vậy có thể thấy,
phần lớn các bậc phụ huynh đặt mục tiêu cho việc học của con để sau này có một
công ăn việc làm tốt, kiếm được tiền lo cho bản thân và gia đình. Một số khác
ít hơn cho rằng học để mở mang hiểu biết, để có địa vị trong xã hội. Với sinh
viên thì mục tiêu học để kiếm tiền, để có công ăn việc làm chiếm khoảng một nửa,
còn lại là học mà không có bất cứ mục tiêu nào.
Điều ngạc nhiên
là trong số những người được hỏi, có đến >95% cho biết họ chưa từng tự đặt
câu hỏi này cho bản thân mình.
Xét về logic thì
đây là một sự bất hợp lý. Trung bình một người đang đọc bài viết này chắc hẳn
đã đầu tư khoảng 10-20 năm để đi học. Một đầu tư rất lớn về thời gian và tiền bạc
như vậy mà mục đích lại không rõ ràng thì thật là kỳ lạ.
Tất cả đều quay
cuồng dạy và học, đua nhau nhồi nhét kiến thức, mà rất ít khi dừng lại tự hỏi:
Học để làm gì?
Xét rộng hơn cho
cả hệ thống thì kết luận cũng tương tự. Khi câu hỏi “Học để làm gì?” không được
trả lời thì tính hướng đích của hệ thống sẽ không rõ ràng. Hoạt động của hệ thống
sẽ rơi vào vòng luẩn quẩn. Cải tiến, cải lùi, rồi lại cải tiến, rồi chạy lại
vòng vòng, như mấy chục năm qua, là kết quả có thể dự đoán trước.
Trong mớ bòng
bong đó, rất may, UNESCO đã đưa ra câu trả lời giúp chúng ta nhân dịp bước sang
thiên niên kỷ mới, rằng: Học để biết, Học để làm, Học khẳng định mình và Học để
chung sống với người khác (learning to know, learning to do, learning to be and
learning to live together). Đây là một nhận định sáng suốt của UNESCO và cần được
phổ biến. Nhưng đây không phải là câu trả lời duy nhất.
Trong số các câu
trả lời mà tôi nhận được thì cá nhân tôi cho rằng, học để làm người là một nhận
định xác đáng và sẽ vẫn còn chỗ đứng trong giáo dục. Vấn đề là người như thế
nào?
Điều đó cho thấy
câu trả lời này có nội hàm mập mờ, thậm chí hàm chứa cạm bẫy áp đặt quan niệm,
nên cần làm rõ. Chẳng hạn, chỉ cần dấn thêm một bước bằng câu hỏi người là gì,
hay làm người theo tiêu chí nào, thì câu trả lời này sẽ rơi vào thế bế tắc hoặc
hỗn loạn vì có quá nhiều đáp án. Do đó, học để làm người thoạt nghe tưởng là
chân lý, nhưng lại chứa rất nhiều nội dung không rõ ràng, hoặc bị áp đặt sai lệch,
nên cần phải bàn thảo để làm rõ.
Vậy theo bạn,
trong ba câu hỏi của việc học, thì đâu là câu hỏi quan trọng nhất? Bạn đã từng
đặt câu hỏi “Học để làm gì?” chưa? Nếu có thì câu trả lời của bạn là gì? Bạn hiểu
thế nào về học để làm người?
Giáp Văn Dương